In Zichtlijnen 57 van maart 1998 hebben we u opgeschrikt met een artikel over het strafrecht in het theater bij overtreding van de Arbeidstijdenwet (ATW).
Daarbij viel met name op dat de werkgever strafbaar kan zijn als de werknemer de bepalingen van de ATW overtreedt, maar de werknemer zelf niet. In dit artikel gaan we verder met de Arbowet en het strafrecht.
Waarom eigenlijk?
Er verschijnt heel veel op het gebied van de Arbo, er worden cursussen aan gewijd, in bedrijven zijn Arbospecialisten aangesteld, er zijn gespecialiseerde tijdschriften op het gebied van Arbo et cetera.
De vraag die echter bijna nooit wordt gesteld, laat staan beantwoord, is: wat gebeurt er eigenlijk bij overtreding van bepalingen uit de Arbowet en het Arbobesluit?
In een aantal artikelen in Zichtlijnen heb ik aandacht besteed aan de zogenaamde civielrechtelijke aansprakelijkheid van de werkgever wanneer deze zich niet aan de Arbowet houdt. Deze artikelen gingen over de zorgplicht van de werkgever voor de veiligheid en gezondheid van de werknemer. De werkgever loopt het risico dat er claims komen wanneer werknemers slachtoffer worden van een - al dan niet ernstig - ongeval ten gevolge van een onveilige werksituatie. In deze situatie gaat het dus om schadevergoeding aan de werknemer voor geleden en nog te lijden schade - materieel en immaterieel.
In dit artikel worden enige strafrechtelijke kwesties onder de loep genomen, met daarbij enkele bepalingen uit de Arbowet die van belang zijn voor de zorg voor veiligheid en gezondheid. Zowel de werkgever als de werknemer moeten deze bepalingen in acht nemen.
Het is hierbij van belang om te onderscheiden wie de werkgever is (vanuit de strafrechtelijke kant van de Arbowet). De werknemer ziet meestal degene die het salaris betaalt als zijn werkgever. Voor de Arbowet is dit criterium niet relevant. Arbowettelijk gezien kan iemand werkgever zijn zonder daarvoor een betaling te doen. In de Arbowet is de werkgever degene die de werknemer arbeid laat verrichten.
Ter toelichting een drietal situaties.
Een werkgever laat een werknemer arbeid verrichten ingevolge een arbeidsovereenkomst met de werknemer. Dit is de meest voorkomende situatie. Hier is de werkgever volgens de Arbowet dezelfde als degene die het salaris betaalt.
Veel voorkomend ook in het theater is de uitzendkracht of inleenkracht die als werknemer ter beschikking is gesteld voor het verrichten van arbeid. De inlener is dan werkgever.
Wanneer de werknemer onder gezag van een ander arbeid verricht is daarmee die ander de werkgever.
Voor de Arbowet is de kern: wie heeft de leiding, wie geeft opdracht, wie heeft het gezag.
In het theater kan bijvoorbeeld de opdracht worden gegeven om PAR-spots te stellen terwijl de opdrachtgever weet dat de PAR-spots nog niet zijn voorzien van een PAR-safe (dus elektrisch onveilig zijn). Ongeacht of er werkelijk een ongeval zoals elektrocutie plaatsvindt, is het opdracht geven tot onveilig handelen een overtreding van de Arbowet, die strafrechtelijk vervolgd kan worden. Hierover straks meer.
Vragen
Dat deze abstracte juridische informatie zeer direct aan de werkelijkheid is verbonden, wordt - helaas - geïllustreerd door het tragische dodelijke ongeval van danser Alexander Money-Kyrle bij het Nationale Ballet (20 maart 1998). Hij schoot artistiek leider Wayne Eagling te hulp toen deze achteruit liep en de orkestbak in viel. Hoe heeft dit kunnen gebeuren?
Tal van vragen dringen zich op aan de collega's, de technici, het publiek en de instanties die gevraagd of ongevraagd met deze kwestie te maken krijgen.
Mag het mogelijk zijn dat iemand tijdens een repetitie achteruitlopend de orkestbak in kan vallen? Moet dat – technisch gezien - niet onmogelijk gemaakt worden? Het is aan de werkgever om de veiligheid bij de bron aan te pakken. Is dat gebeurd? Wie is Arbo-rechtelijk de werkgever?
Wat zijn hier de bevoegdheden en verantwoordelijkheden van degene die technisch de leiding heeft over de voorstelling of repetitie? En is er daarbij nog een verschil tussen formele bevoegdheden op papier en bevoegdheden in de praktijk, als het erop aankomt? Allemaal kwesties die van het grootst mogelijke belang zijn.
Dit artikel wil een hommage zijn aan de danser die zijn artistiek leider te hulp schoot. En aan al degenen die zich er niet bij wensen neer te leggen dat 'het nu eenmaal zo gaat in het theater' of dat 'het nu eenmaal anders is in het theater dan in de rest van de maatschappij' wanneer kwesties van veiligheid aan de orde zijn. Uiteindelijk zijn persoonlijke stellingnames van levensbelang, en daarin verschillen kunst, politiek en werkelijkheid nu eens niet van elkaar.
Strafrechtelijke aspecten
Zoals bekend moet iedere werkgever een Risico Inventarisatie en Evaluatie (RIE) hebben gemaakt. Niet aan deze verplichting voldoen is een strafbaar feit. Dit staat sedert 1 januari 1994 in de Arbowet. Tot 1 januari 1998 kon een RIE worden opgesteld zonder een Arbodienst, sedert 1 januari 1998 moet dit met een gecertificeerde Arbodienst gebeuren. De Commissie Veiligheid, Gezondheid en Welzijn in het Theater heeft hiervoor een handboek samengesteld.
Medio 1997 heeft de Arbeidsinspectie de werkgevers aangeschreven en indien nodig aangemaand om de RIE te maken, af te ronden en op te sturen. Deze eerste fase sloot op 1 september 1997. Naar aanleiding van hetgeen de Arbeidsinspectie ontving, of niet ontving, is in de tweede fase een aantal theaters en gezelschappen bezocht. Deze zijn gewaarschuwd over de nalatigheden die zijn geconstateerd: "men dient aan de wet te voldoen." Hierna volgt de derde fase, waarin bij blijvende nalatigheid de Arbeidsinspectie een proces verbaal opmaakt en de zaak overdraagt aan de Officier van Justitie. De Officier bepaalt of er vervolging wordt ingesteld, of er een zogenaamd transactievoorstel wordt gedaan (een boete wordt opgelegd), of dat de zaak voorkomt bij de Rechtbank.
Arbeidsinspectie
In de Arbowet zijn de bevoegdheden opgenomen die de Arbeidsinspectie heeft voor het uitvoeren van haar taken. Zij kan een aanwijzing geven, een eis stellen of de activiteiten stilleggen. Het niet opvolgen van een aanwijzing of een eis wordt aan het Openbaar Ministerie voorgelegd, een stillegging komt automatisch bij het OM terecht. De werkgever heeft in deze situaties direct met het strafrecht te maken.
Een aanwijzing heeft in het algemeen betrekking op de manier waarop de organisatie is afgestemd op de Arbowet en of er op dit gebied voldoende deskundigheid aanwezig is. Een eis betreft een concrete invulling van algemene wettelijke doelstellingen (bijvoorbeeld: veilig werken). Dit gaat meestal over de inrichting van de werkruimte, voorzieningen voor werknemers, beveiliging van machines et cetera. Een stillegging kan worden opgelegd als de activiteiten ernstig gevaar voor personen opleveren. Hierbij is te denken aan ondeskundig gebruik van een hoogwerker, het wegens ondeskundigheid vergeten te aarden van elektrische installaties, het ontbreken van een knelbeveiliging op een hefpodium, het afwezig zijn van een borging aan spots, aan gevaar voor omvallende decorstukken et cetera.
Verantwoordelijkheid
In de praktijk van alledag zijn hierbij de volgende bepalingen indirect van groot belang.
Stel een toneelmeester heeft onder meer de zorg voor toepassing van de Arbowet als taak. Hij moet er, met andere woorden, op toezien dat de mensen die onder zijn leiding staan de Arbowet naleven. Veel leidinggevenden ervaren dit onderdeel van hun functie soms als een soort podiumillusie. Men merkt dan op dat men om werkelijk inhoud aan dit onderdeel van de taak te kunnen geven, meer geld zou moeten hebben en/of meer reële zeggenschap over de mensen op de werkvloer.
Welnu, in artikel 31 van de Arbowet is bepaald dat wanneer werknemers in verband met de Arbowet toezichthoudende taken krijgen opgedragen, de werkgever ervoor moet zorgen dat:
'a: aan deze werknemers de bevoegdheden en middelen worden verleend die nodig zijn voor een goede uitoefening van die taken;
b: slechts één werknemer wordt belast met eenzelfde taak als vorenbedoeld. De opdracht moet de taken nauwkeurig omschrijven. Zij moet in een geschrift zijn neergelegd onder vermelding van de naam van de werknemer.'
Dit artikel is voor een leidinggevende van belang opdat hij of zij over de (taak-)ruimte, bevoegdheid en budget kan beschikken die nodig is voor het vervullen van de hem/haar toegedeelde Arbotaken.
Het wordt spannend om te zien wat er gaat gebeuren wanneer bijvoorbeeld een toneelzolder of toneelbruggen niet veilig toegankelijk zijn. Stel dat er daardoor ernstig gevaar is voor personen om van een (grote) hoogte te vallen. Wordt de voorstelling dan opgebouwd, wie geeft opdracht daartoe, wie is bevoegd om die opdracht te geven of om de voorstelling niet door te laten gaan? Gaat de toneeltechnicus in discussie met de toneelmeester, of de toneelmeester met zijn directie?
Het mag duidelijk zijn dat als er niets over bevoegdheden is geregeld, de directie verantwoordelijk is en bij calamiteiten strafrechtelijk kan worden vervolgd.
Bevoegdheden regelen is niet hetzelfde als tekortkomingen van het theater of het gezelschap op de betreffende werknemers afwentelen. Wanneer dit gebeurt, zal wederom vanuit strafrechtelijk oogpunt naar de directie worden gekeken en niet naar de werknemers die voor een veilige situatie verantwoordelijk waren zonder daarbij de taakruimte, de bevoegdheid en een passend budget ter beschikking te hebben.
In de praktijk treft men nog veel de situatie aan dat 'iemand' het wel regelt of het moet regelen.
Juist bij de Arbowet kan voor een directie op pijnlijke wijze duidelijk worden dat er verschil bestaat tussen een woord of fraaie formulering op papier (werknemers krijgen op papier Arboverantwoordelijkheden toebedeeld en verder gebeurt er niets) en de tastbare, driedimensionale realiteit van alledag.
Samenwerken
In het theater is het meer regel dan uitzondering dat diverse werkgevers samenwerken (gezelschap en theater, of gezelschap en zelfstandig decoratelier, of koor en orkest). Wie beslist er nu over welke zaken, wanneer het over de Arbowet gaat? Wat de ene werkgever als noodzaak ziet, is voor de ander wellicht overbodige luxe.
Hierbij kan men denken aan buitenlandse gezelschappen die wellicht nog nooit van de Arbowet hebben gehoord, of aan amateurgezelschappen die in een theater optreden. Maar ook een professioneel gezelschap kan de Arbowet anders interpreteren dan een theater.
Welnu: artikel 30 van de Arbowet bepaalt dat deze werkgevers onderling op doelmatige wijze moeten samenwerken ten einde de naleving van de Arbowet en het Arbobesluit te verzekeren.
Art. 30 lid 1: 'Indien in een bedrijf of een inrichting meerdere werkgevers arbeid doen verrichten, moeten zij onderling op doelmatige wijze samenwerken ten einde de naleving van het bij of krachtens deze wet bepaalde te verzekeren'.
Nu weten met name theaters enerzijds en gezelschappen anderzijds door hun ervaring feilloos wat samenwerking betekent (wat werkt wel, wat werkt niet, waar gaat het goed, et cetera). De Arbowet doet er nu nog een schepje bovenop door het woord doelmatig op te voeren. Doelmatig in de zin dat de doelstellingen van de Arbowet (gezond en veilig werken) worden nagestreefd.
Wanneer we dit koppelen aan artikel 31 (zie onder Verantwoordelijkheid), dan moet ook bij de semi-permanente samenwerking tussen gezelschap en zaal één werknemer worden belast met eenzelfde - toezichthoudende - taak. Aangezien deze werknemer moet kunnen beschikken over de bevoegdheden en middelen die nodig zijn voor een goede uitoefening van die taken, hebben die ook betrekking op de taken die gezelschap en zaal tegelijkertijd betreffen. Anders wordt de term doelmatig uit artikel 30 niet gehonoreerd. De gezagsverhouding tussen werkgever en werknemer die in het begin van dit artikel ter sprake kwam en daarmee de wettelijke verantwoordelijkheid, kunnen hierbij een grote rol spelen.
Dit roept wellicht de vraag op hoe de verantwoordelijkheid bij u is geregeld tussen de bezoekende stage manager en de huistoneelmeester of de inspiciënt.
De werknemer
In de Arbowet staan ook bepalingen over de strafrechtelijke aansprakelijkheid van de werknemer in zijn hoedanigheid van werknemer. In artikel 12 van de Arbowet staat dat de werknemer in verband met de arbeid de nodige voorzichtigheid en zorgvuldigheid in acht moet nemen ter vermijding van gevaren voor de veiligheid of de gezondheid van hemzelf of van anderen, dan wel met het oog op het welzijn. Werknemers zijn met name verplicht om:
'a. machines, toestellen, werktuigen, gevaarlijke stoffen, transportmiddelen en andere hulpmiddelen op de juiste wijze te gebruiken;
b. de ingevolge de Arbowet ter beschikking gestelde persoonlijke beschermingsmiddelen op de juiste wijze te gebruiken en na gebruik op de daartoe bestemde plaats op te bergen (enzovoorts);
c. de op werktuigen, toestellen of anderszins aangebrachte beveiligingen niet te veranderen of buiten noodzaak weg te halen en deze op de juiste wijze te gebruiken;
d. mede te werken aan het voor hen georganiseerde onderricht bedoeld in de artikelen 6, 7, 8;
e. de door hen opgemerkte gevaren voor de veiligheid of de gezondheid terstond ter kennis te brengen aan de werkgever of degene die namens deze ter plaatse met de leiding is belast;'
enzovoorts.
Een mondvol en tegelijkertijd zeer vanzelfsprekende zaken. Toegepast op de theatersector kunnen we denken aan de volgende voorbeelden:
Deze opsomming kunt u vanuit uw eigen ervaring zelf aanvullen.
Dat zij onder het strafrecht valt, maakt deze bepaling bijzonder: in principe is iemand die niet voldoet aan het bovenstaande strafbaar...
Nu hoeft u niet te denken dat de Arbeidsinspectie bij elk theater gaat inspecteren of iedereen naar de SOTT-cursus gaat, laat staan dat het Openbaar Ministerie daarin - althans op het moment van het schrijven van dit artikel, in mei 1998 - is geïnteresseerd, want het OM heeft zo zijn eigen autonome en unieke dramatische ontwikkeling.
Toch kan er een moment komen dat het strafrecht in werking treedt. Getoetst zal dan worden of de werkgever aan zijn zorgplicht en of de werknemer aan zijn zorgvuldigheidsplicht heeft voldaan.
Hopelijk zal na het lezen van dit artikel iedereen in de podiumsector aan zijn plicht voldoen.
Nawoord
De sanctionering van de Arbowet is opgenomen in de Wet op de Economische Delicten. De Arbowet wordt momenteel herzien en de bovengenoemde artikelnummers zullen waarschijnlijk worden gewijzigd.
In de nieuwe Arbowet wordt het instrument bestuurlijke boete geïntroduceerd, waarmee een bepaalde categorie overtredingen direct kan worden bekeurd.
Pauline Beran is advocaat in Amsterdam. Met dank aan Gerard van der Maat en Theun Beekhoven van de Arbeidsinspectie Regio Noordwest.
Bedankt, binnen enkele minuten ontvangt je een e-mail van ons met daarin een persoonlijke link. Klik op de link om een nieuw wachtwoord op te geven.
