Zeventien doeken van Petra Blaisse in Casa da Musica Een jaar geleden opende het Casa da Musica in de Portugese stad Porto. Architect Rem Koolhaas en zijn bureau OMA ontwierpen het markante, veelhoekige gebouw, Petra Blaisse was verantwoordelijk voor het ontwerp van zeventien doeken die een veelzijdige rol spelen in het interieur.
Het Casa da Musica moest het pronkstuk worden toen Porto in 2001 Culturele Hoofdstad van Europa was. Het liep anders. Door allerlei oponthoud in de bouw, procederende aannemers en politieke machtswisselingen liep het project grote vertraging op. Maar het gebouw kwam er toch en werd op 15 april 2005 geopend. Aan de Rotunda de Boavista, tegen de historische binnenstad aan, heeft Rem Koolhaas een klassieke concertzaal in de vorm van een schoenendoos gebouwd die aan de buitenkant meer weg heeft van een diamant: een veelhoekig en onnavolgbaar gebouw van travertin dat op een enorme plaat staat. Om die schoenendoos kwijt te raken heeft hij een concept toegepast dat bekend staat om de grote akoestische voordelen die het biedt, namelijk een kern met omhulsel. De bravoure is typisch Koolhaas. “Het ideale akoestische model voor een concertzaal is de schoenendoos,” verklaarde hij in The Observer. “Veel architecten proberen die schoenendozen interessant te maken, of proberen interessante schoenendozen te ontwerpen. Wij zijn de hele schoenendoos kwijt.”
Casa da Musica, ontwerp Rem Koolhaas. Foto's Gerriets, BTR-HEFT
Niet-kleuren
In de kern van het Casa da Musica liggen de twee concertzalen: het grote auditorium Sala 1 met 1238 stoelen en het kleine auditorium Sala 2 met 300 zitplaatsen (of 650 staanplaatsen). De bedoeling is dat er zowel klassieke als populaire, versterkte muziek wordt geprogrammeerd. Alle overige functies liggen, verspreid over zeven verdiepingen, tussen de buitenkant van het gebouw en de beide concertzalen: foyers, bars, garderobes, repetitielokalen, educatieve ruimtes, technische ruimtes en kantoren. Portugees handwerk is aanwezig in de detailafwerking, traditionele motieven wisselen af met hedendaagse. Talrijke Azulejos, met de hand beschilderde tegels, versieren de VIP-lounge en de foyers. Alle publieke functies zijn rond het grote auditorium gegroepeeerd. Vanuit die ruimtes is steeds een blik in Sala 1 mogelijk. In dit artikel concentreren we ons verder op het textiel in het gebouw, met name de doeken die interieurontwerpster en landschapsarchitecte Petra Blaisse van het Amsterdamse bureau InsideOutside heeft ontworpen. In lijn met de materialen en kleuren zoals die in het gebouw gebruikt worden (glas, hout, beton, travertin, hier en daar goudtinten), streefde Petra Blaisse bij het ontwerp naar een subtiel spel van niet-kleuren. Zij koos textiel in wit, grijs, zwart, zilver en brons, rekening houdend met de verschillen in functie, de kwaliteit en de textuur. Haar zeventien creaties en de vijf overige speciale en kostbare doeken hebben een totale oppervlakte van 4200 m². Het HHHHtextiel heeft vier belangrijke functies: het is een esthetisch element in de ruimte, het draagt bij aan de gewenste, flexibele akoestiek en het dient als middel voor verduistering en bescherming tegen de zon.
Detail van het Black Voile Knotting Curtain
Het grote auditorium, Sala 1
Het hoogtepunt in het grote auditorium zijn ongetwijfeld de twee geknoopte filterdoeken. Het Black Voile Knotting Curtain en het White Voile Knotting Curtain zijn respectievelijk 14 en 16 m hoog en 22 m breed. Ze zijn samengesteld uit meer dan 100.000 knopen en vervaardigd uit zwarte of witte repen voile van 10 cm breedte, waarvan kruisen werden geknoopt van 12 x 12 cm. Deze ‘voilekruisen’ zijn met de hand bevestigd aan nylonnetten van steeds 2 x 22 m, een ongelooflijk arbeidsintensieve klus. Volgens Gerriets Gmbh (Umkirch, Duitsland) die het ontwerp uitvoerde, waren hiermee 3564 werkuren gemoeid. De beide knopendoeken, de zwarte achter het toneel en de witte achter in de zaal, worden verticaal bewogen door het Special-Stratus systeem van Gerriets, een aangepast Raffsysteem met twaalf stalen optrekbanden. De doeken worden opgerold ‘geparkeerd’ in het plafond van de concertzaal.
Kenmerkend voor het lef van Koolhaas en het vakmanschap van de akoestici zijn de gewelfde gevels van glas waarmee Sala 1 zich letterlijk opent richting stad. Als toeschouwer kijk je uit op de Rotunda da Boavista, vanuit de bar achter de zaal zie je de Atlantische Oceaan. Het golvende patroon zorgt er in de zaal voor dat de glaswanden niet funest uitwerken op de akoestiek. Om het geluid van buiten te weren zijn er twee van zulke glaswanden op een meter afstand van elkaar geplaatst. Bij het begin van het concert wordt dit hele panoramavenster gesloten met een complex doekensysteem, dat zorgt voor de gewenste akoestiek en verduistering.
De welving van het glas is goed zichtbaar door de transparante Sunshading Curtains die bescherming tegen UV-stralen bieden zonder het lichtspel van de gordijnen te beïnvloeden. De gordijnen lopen vanaf de zijwanden horizontaal over het Trumpf 95 railsysteem, aangedreven door Friction-Drive. Zij sluiten geruisloos en asymmetrisch en volgen perfect de golving van het glas dankzij geraffineerd aangebrachte loodbanden. Het bovenste tweederde van de zonnewering bestaat uit een special Verosolweefsel, het onderste deel uit heldere voile.
Tegenhanger van deze luchtige doeken is een dubbeldoek dat tegelijk zorgt voor verduistering en akoestische demping. Het Blackout Curtain is aan de buitenzijde bedrukt met de knopenstructuur die van de Voile Knotting Curtains en met details van de bevestigingen. Het printwerk werd verzorgd door Hans van Dijk van Vertical Vision. Het tweede deel van het dubbeldoek is het Acoustic Curtain, gemaakt van zwarte Serge en witte Calmuc, een stof die ook geschikt is voor frontale projectie. Tussen de twee dubbeldoeken bevinden zich twaalf verticale stalen banden die flexibel met de doeken verbonden zijn. Hierdoor kunnen deze doeken tegelijk met het ‘Stratus’-systeem verticaal worden opgehaald. Om over een totale breedte van 22 m een exacte afstand tussen de doeken en de vloer te waarborgen, is de bovenkant voorzien van 100 regelbare spanriemen. De beweging van alle doeken verloopt vrijwel geruisloos. De geluidspieken in de eerste rij van de zaal ligt onder de 35 dB.
Sala 1, met geknoopt filterdoek
Het kleine auditorium, Sala 2
De kleine concertzaal, met rode akoestische wanden, kan met een glaswand geopend worden naar de aanpalende foyer. In gesloten toestand schuiven twee gordijnen voor elkaar. Aan de kant achter het toneel is dat het Black Sunscreen Curtain, met zwarte stroken Contra H-mat ingewerkt op het zonwerende weefsel Verosol. Naar de zaal toegekeerd hangt de Grey Acoustic Curtain in grijs velours, aan de achterkant gevoerd met wit satijn en aan de voorkant uitgerust met 300 metalen oogjes die een sterreneffect geven. Het speciale aan dit doek is dat de panden beurtelings in tegengestelde richting aaneengestikt zijn - naargelang de lichtinval en de gezichtshoek geeft dit steeds een wisseling van licht en donker. Deze doeken lopen op een Trumpf-G5 railsysteem en worden aangedreven door Trac-Drive met fractiewiel. Om te verhinderen dat het zonwerend doek gaat verdraaien is de bovenkant en de onderkant gestabiliseerd met aluminiumplaatjes. In open toestand is het voorste pand lichtjes schuin opgesteld, zodat bij het sluiten (dominoprincipe) alle panden van het doek in de juiste plooi vallen.
Blackout Curtain, gezien vanaf de buitenzijde
Bouwplaats
Het team van Gerriets had vijf weken voor de installatie van de techniek en drie weken voor het aanbrengen van de doeken. Dat lijkt veel, maar toen in het voorjaar de doeken geïnstalleerd moesten worden was Casa da Musica nog een grote bouwplaats en was ook de airconditioning nog niet geïnstalleerd. Stof, vuil, zweet en boorwerkzaamheden zijn geen gunstige factoren om met gevoelig textiel om te gaan. De steeds veranderende luchtstroom en de wisselende vochtigheidsgraad hebben een sterke invloed op het weefsel. De doeken werden daarom telkens tijdens de middagpauze en ’s avonds ingepakt, en later weer uitgepakt. Onder die omstandigheden mag het een prestatie genoemd worden dat alle textiel vakkundig en op tijd werd geïnstalleerd.
Sunshading Curtain, voor de gewelfde glaswand
Voor dit artikel werd gebruik gemaakt van een artikel van Hannes Gerriets dat in het Duits verscheen in BTR-HEFT 5/05, en later in Proscenium 12/05 in de vertaling van Dré Darden (BASTT). Een aantal passages zijn letterlijk aan deze vertaling ontleend. Het citaat van Rem Koolhaas is uit The Observer van 10 april 2005. Overige informatie is afkomstig van de websites van OMA, Casa da Musica, akoestisch adviesbureau Dorsser Blesgraaf en InsideOutside.
Bedankt, binnen enkele minuten ontvangt je een e-mail van ons met daarin een persoonlijke link. Klik op de link om een nieuw wachtwoord op te geven.
